WSPOMNIENIE
Zmał Aleksander Klimczuk
20.05.2023
12 maja 2023, w 67 roku życia zmarł wybitny ukraiński grotołaz i badacz krasu Aleksander Klimczuk, dla przyjaciół Klim, ale również Aleks. Odszedł światowej klasy speleolog i krasolog, który nie tylko pozostawił po sobie wielki ślad w naukach o krasie i jaskiniach, lecz w dużym stopniu zmienił i ukształtował współczesne oblicze tych spokrewnionych ze sobą dyscyplin naukowych.
Aleks urodził się 29 sierpnia 1956 roku w Odessie, lecz przez całe swoje życie był związany z Kijowem. Jego „przygoda” z jaskiniami rozpoczęła się w 1968 roku, w wieku 11 lat, kiedy jako nastolatek trafił do młodzieżowego klubu speleologów przy Pałacu Pionierów. Od tamtego czasu, do ostatnich dni, eksploracja jaskiń stała się dla niego nie tylko ulubionym zajęciem, później zawodem, ale też „filozofią” życia i sposobem bycia. Aleks mawiał niekiedy żartobliwie, że poza eksploracją jaskiń on niczego więcej robić nie umie… Swoją pierwszą pracę naukową z zakresu speleologii opublikował już w 1972 roku, w wieku 15 lat (!).
Późniejsza, prowadzona w wieku młodzieńczym, aktywność Klima na polu speleologii przebiegała w klubie speleologów, stworzonym przez niego na alternatywnej zasadzie, jako „protest” wobec zbiurokratyzowanego radzieckiego systemu turyzmu, w ramach którego funkcjonowały ówczesne kluby (sekcje) speleologiczne. Następnie działał w Laboratorium Badań Speleologicznych, utworzonym w 1980 roku przy Instytucie Nauk Geologicznych Akademii Nauk Ukrainy (w Kijowie), między innymi jako wyraz uznania dla grupy młodych badaczy na czele z Klimem, dokonujących wybitnych odkryć speleologicznych na terenach byłego ZRRS i – co ważniejsze - angażujących się w eksplorację jaskiń nie tylko sportowo, lecz przede wszystkim naukowo.
Od tamtego czasu do końca życia działalność zawodowa Aleksandra związana była z Instytutem. Bez względu na częste, czasami trwające rok i dłużej wyjazdy (wyprawy, staże zagraniczne, prace badawcze i eksperckie w rożnych krajach), Instytut Nauk Geologicznych zawsze pozostawał dla niego przyjazną przystanią, swoistym domem, do którego wracał ze swoich podroży i miejscem, gdzie realizował swoje projekty naukowe, robił doktorat i habilitację. W murach Instytutu przebył drogę od pracownika technicznego do głównego specjalisty, członka-korespondenta Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, głównego redaktora Czasopisma Geologicznego wydawanego przez Instytut, zastępcy Komitetu Naukowego Rady Narodowej do rozwoju nauki i techniki przy Radzie Ministrów.
Tematycznie zróżnicowane, wieloaspektowe badania jaskiniowe oraz liczne odkrycia speleologiczne dokonane przez A. Klimczuka to temat na monografię. Na przestrzeni 55 lat prowadził badania jaskiń w ponad 40 krajach świata. Najbardziej znane obszary badawcze to: Ukraina Zachodnia, Krym, Kaukaz, Azja Centralna, Góry Taurus, Etiopia, Brazylia i Peru. W pogoni za marzeniem o odkryciu najgłębszej jaskini na świecie, konsekwentnie wytyczał sobie obszary, a później organizował wyprawy speleologiczne w wysokie góry w różnych regionach świata. Miał wyjątkowe wyczucie w tej kwestii, co skutkowało fascynującymi odkryciami najgłębszych w tych regionach jaskiń, a w końcu – odkryciem w 2007 roku najgłębszej na świecie jaskini Krubera-Woronja (-2190 m) w masywie Arabika, na Kaukazie Zachodnim (Abchazja). Innym niezmiennie interesującym tematem i obszarem badawczym Aleksandra były labiryntowe jaskinie w gipsach na Ukrainie Zachodniej, gdzie miał swój udział w odkryciu szeregu jaskiń. Problematyka naukowa związana z obszarem krasu gipsowego Podola (speleogeneza hipogeniczna) przez cale życie pozostawała wiodącą w jego badaniach i przyczyniła się do największych jego osiągnieć w dziedzinie badań krasu.
Dokonania speleologiczne A. Klimczuka zostały wielokrotnie docenione w świecie przez społeczność zarówno speleologiczną, jak i tę z poza niej. Uhonorowany został tytułami: Członka Honorowego American Speleological Society, British Cave Research Association, Hungarian Speleological Society, Ukraińskiego Towarzystwa Speleologicznego, przyznano mu status Honorowego Obywatela stanów Alabama, Tennessee, Południowa Dakota, jak również szeregu miast USA. Za wybitne osiągnięcia w eksploracji jaskiń został również odznaczony medalami kilku innych narodowych organizacji speleologicznych. Kilkakrotnie zostały uhonorowane na najwyższym poziomie także osiągnięcia prowadzonego przez A. Klimczuka Ukraińskiego Towarzystwa Speleologicznego (Ukraińskiej Speleologicznej Asocjacji). W latach 2001 (na Kongresie Speleologicznym w Brazylii) oraz 2005 (na Kongresie w Grecji) osiągnięcia te zostały nagrodzone Główną Nagrodą za najbardziej wybitne odkrycia.
Spośród kierunków badań rozwijanych przez A. Klimczuka największe uznanie otrzymały prace dotyczące teorii speleogenezy artezyjskiej (speleogeneza hipogeniczna) oraz roli strefy epikrasowej w morfogenezie krasowej i hydrogeologii krasu. A. Klimczuk jest autorem ponad 300 prac w zakresie krasu i jaskiń, w tym 14 monografii wydanych między innymi we Włoszech i w USA. Był organizatorem i redaktorem kilku fundamentalnych monografii zbiorczych dotyczących hydrogeologii krasu i speleogenezy, ocenionych przez Międzynarodową Unię Speleologiczną (UIS) jako najbardziej znaczące opracowania naukowe dwóch ostatnich dziesięcioleci.
A. Klimczuk był wybitnym organizatorem nauki i zespołów badawczych, twórcą Oddziału Krasowo-Speleologicznego przy Instytucie Nauk Geologicznych NAN Ukrainy (1979) przemienionego w roku 1990 w Kijowskie Centrum Krasowo-Speleologiczne. W roku 1992 był współzałożycielem Ukraińskiego Towarzystwa Speleologicznego, któremu przewodniczył przez szereg lat. W 2006 roku stał się dyrektorem nowopowstałego (dzięki jego staraniom), na bazie Taurydzkiego Uniwersytetu im. Wiernadskiego, Instytutu Speleologii i Krasologii utworzonego przy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Symferopolu na Krymie. W roku 2014 rosyjska agresja zmusiła Aleksandra do opuszczenia Krymu. Po powrocie do Kijowa poświęcił się koordynacji badań (w skali światowej) nad krasem hipogenicznym, czego pokłosiem stała się wydana przez Springera ponad 900-stronicowa monografia pt. Hypogene Karst Regions and Caves of the World (2017).
Aleksander był członkiem komitetów redakcyjnych wielu międzynarodowych czasopism wydawanych w USA, Wielkiej Brytanii, Włoszech, Słowenii i innych krajach. W 1991 roku założył czasopismo Swiet, które funkcjonowało przez wiele lat i odegrało ogromną rolę w przetrwaniu i dalszym rozwoju speleologii w krajach byłego ZSSR po jego rozpadzie. W roku 2003 założył międzynarodowe czasopismo Speleogenesis and Evolution of Karst Aquifers, które stało się międzynarodową platformą badań nad hydrogeologią krasu w skali globalnej.
Od początku lat 80-ch ubiegłego stulecia, A. Klimczuk aktywnie działał na polu współpracy międzynarodowej. Od roku 1987 był oficjalnym przedstawicielem ZSSR w Międzynarodowej Unii Speleologicznej. W roku 1992 został wybrany na sekretarza Biura UIS i pozostawał członkiem tego Biura do 2001 roku, kiedy został nominowany na wiceprezydenta Unii, a nieco później (2005) na pierwszego wiceprezydenta UIS. Od roku 1998 pełnił też funkcje przewodniczącego i członka szeregu komisji zarówno w ramach UIS, jak i Międzynarodowej Unii Geograficznej oraz Międzynarodowej Asocjacji Hydrogeologów.
Aleksander Klimczuk był nie tylko bardzo utalentowanym i pracowitym człowiekiem, o niezwykłej pasji i niespotykanym oddaniu sprawie, ale też człowiekiem honoru – zasadniczym, konsekwentnym, sprawiedliwym zarówno w kwestiach naukowych, jak i życiowych, nie znoszącym fałszu. Był szczerym, życzliwym i niezawodnym przyjacielem, który zawsze mówił prawdę, nawet jeśli nie była ona zbyt miła.
Był także człowiekiem o niezłomnym charakterze. W nekrologach często się mówi: „po długiej walce przegrał z chorobą”. Lecz Aleks nie przegrał swojej walki. Będąc w pełni świadomy swojej sytuacji, cierpiąc z bólu, pracował do ostatnich dni życia, uspokajając przyjaciół, że „wszystko jest pod kontrolą”. Odszedł z honorem jako zwycięzca. Takim pozostanie w pamięci przyjaciół na zawsze.
/Wiaczesław Andrejczuk/
Tekst ukaże się w najnowszym numerze "Jaskiń"